Wybór statutu spadkowego według ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe oraz rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r.
1. Prawo spadkowe- ustawa: wybór statutu spadkowego według ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (ustawa PPM).
Kwestia wyboru prawa dla spraw spadkowych została uregulowana w art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe. Ustęp drugi niniejszego artykułu reguluje zaś sytuację, kiedy to spadkodawca nie dokonał wyboru prawa.
W pierwszej kolejności wskazać należy, że poprzednia ustawa Prawo prywatne międzynarodowe z dnia 12 listopada 1965 r. nie przewidywała wyboru prawa dla spraw spadkowych – został on wprowadzony do polskiego porządku prawnego dopiero omawianą ustawą z 2011 r. Podkreślić jednak trzeba, że jest to wybór ograniczony – ustawodawca polski w art. 64 ust. 1 ustawy użył trzech łączników: łącznika obywatelstwa, łącznika domicylu oraz łącznika miejsca zwykłego pobytu.
Wskazać ponadto należy, że określenie przez ustawodawcę, że wybór może być dokonany w testamencie lub innym rozrządzeniu na wypadek śmierci, przesądza o braku możliwości dokonania wyboru w inny sposób, czy też w innym dokumencie. Wykluczony zatem będzie także wybór prawa w odniesieniu do dziedziczenia ustawowego. Wybór prawa przez spadkodawcę eliminuje również możliwość wystąpienia odesłania, zarówno zwrotnego, jak i dalszego. W literaturze przedmiotu pojawia się pogląd, że dopuścić można możliwość wyboru częściowego w stosunku do sprawy spadkowej, np. co do nieruchomości (por. Katarzyna Bagan – Kurluta, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2011 r.). Pogląd ten nie wytrzymuje jednak krytyki. Przychylić się trzeba do przeciwstawnego poglądu przedstawionego w doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego, zgodnie z którym „wybrane może być prawo obowiązujące w określonym jednym państwie dla ogółu kwestii prawnospadkowych (niedopuszczalny jest więc wybór częściowy lub złożony)” (por. Maksymilian Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, 2012 r.). Jeśli zaś chodzi o kwestię, czy wybór prawa musi być wyraźny, czy też może być dorozumiany, wskazuje się, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe powinien on być wyraźny lub w sposób jednoznaczny wynikać z okoliczności sprawy.
Zaznaczyć także należy, że omawiane uregulowanie dotyczy wyłącznie spadków otwartych po dacie wejścia w życie ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe, a przed dniem 17 sierpnia 2015 r., gdyż od tego dnia stosowane będą już przepisy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r.
2. Wybór statutu spadkowego według rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. podobnie jak ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe dopuszcza wybór prawa dla spraw spadkowych. Art. 22 ust. 1 rozporządzenia stanowi, że „Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku.”. Jedynym łącznikiem jest tu więc łącznik obywatelstwa, z tym że spadkodawca może określić, czy decydujący będzie moment dokonania wyboru czy też moment jego śmierci.
Odnosząc się do genezy uregulowania niniejszej kwestii w tenże sposób, wskazuje się, że już w tzw. raporcie DNOTI (raport Niemieckiego Instytutu Notarialnego z siedzibą
w Würzburgu, opracowany na zlecenie Komisji Europejskiej i przedstawiony w 2004 r. na Konferencji w Brukseli) stwierdzono, że w przyszłym instrumencie unijnym powinno się dopuścić wybór prawa dla spraw spadkowych – oprócz łącznika obywatelstwa zaproponowano także wprowadzenie łącznika miejsca zwykłego pobytu. Z kolei w projekcie rozporządzenia przedstawionym dnia 14 października 2009 r. przez Komisję Europejską zdecydowano się dopuścić wybór prawa, jednakże użyto wyłącznie łącznika obywatelstwa. Spotkało się to z krytyką m.in. Instytutu Maxa Plancka. Również w polskiej doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego pozytywnie oceniono dopuszczenie w projekcie możliwości wyboru prawa, natomiast zaznaczono, iż należałoby oprócz łącznika obywatelstwa użyć także łącznika miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili śmierci (por. Maksymilian Pazdan, Prace nad jednolitym międzynarodowym prawem spadkowym w Unii Europejskiej. Państwo, prawo, społeczeństwo w dziejach Europy Środkowej. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Józefowi Ciągwie w siedemdziesięciolecie urodzin. Katowice – Kraków, 2009 r.). Jednakże w omawianym rozporządzeniu, tak samo jak w jego projekcie, dopuszczono wybór prawa ograniczając się do łącznika obywatelstwa. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na pkt 38 preambuły rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012
z dnia 4 lipca 2012 r., w którym to podniesiono, że „Niniejsze rozporządzenie powinno umożliwić obywatelom ułożenie zawczasu ich spraw spadkowych poprzez dokonanie wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia po nich. Wybór ten powinien być ograniczony do prawa państwa ich obywatelstwa, aby zapewnić związek między zmarłym a wybranym prawem
i uniknąć sytuacji, w której prawo zostaje wybrane w celu udaremnienia uzasadnionych oczekiwań osób uprawnionych do udziału obowiązkowego.”. Jednoznaczne są więc motywy, jakimi kierował się unijny prawodawca ograniczając się do użycia wyłącznie łącznika obywatelstwa.
Zgodnie z art. 22 ust. 2 rozporządzenia, wybór prawa może być wyraźny lub dorozumiany – musi on „być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia”. Uregulowanie to jest zmianą w stosunku do projektu rozporządzenia, w którym to zakładano wyłącznie wybór prawa w sposób wyraźny. Wskazać też trzeba, że w rozporządzeniu wykluczono wybór częściowy. Wniosek taki wyciągnąć można z treści art. 22 ust. 1 rozporządzenia (w szczególności jeśli chodzi o francuską wersję językową). W pkt 37 preambuły rozporządzenia w sposób jednoznaczny określono, że „przez wzgląd na pewność prawa oraz w celu uniknięcia fragmentaryzacji dziedziczenia, prawu temu powinien podlegać ogół spraw dotyczących spadku, to znaczy cały majątek spadkowy, bez względu na charakter składników tego majątku i niezależnie od tego, czy składniki majątku znajdują się w innym państwie członkowskim, czy w państwie trzecim”. Powyższe uregulowanie spotkało się
z krytyką Instytutu Maxa Plancka, w którego komentarzu podniesiono, że dopuszczenie wyboru częściowego ułatwiłoby przede wszystkim zarząd spadkiem.
Warto zwrócić uwagę na to, że w niektórych przypadkach wybrane przez spadkodawcę prawo może nie przewidywać możliwości wyboru prawa dla spraw spadkowych. Pkt 40 preambuły rozporządzenia przesądza jednak, że „wybór prawa dokonany na podstawie niniejszego rozporządzenia powinien być ważny nawet wtedy, gdy wybrane prawo nie przewiduje możliwości wyboru prawa w sprawach spadkowych”. Podkreślić w tym miejscu należy, że rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. jak każde unijne rozporządzenie powinno być bezpośrednio stosowane i nie wymaga wcześniejszej implementacji do krajowych porządków prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Uregulowania zawarte w omawianym rozporządzeniu będą więc wypierać krajowe przepisy sprzeczne z jego treścią.
3. Ustawa Prawo Prywatne Międzynarodowe i rozporządzenie spadkowe – podsumowanie.
Podnieść należy, że największą różnicą pomiędzy omówionym uregulowaniem krajowym i unijnym jest znacznie mniejsza swoboda po stronie spadkodawcy jeśli chodzi
o wybór prawa w oparciu o przepisy rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. W art. 21 ust. 1 rozporządzenia prawodawca unijny użył wyłącznie jednego łącznika, tj. łącznika obywatelstwa, podczas gdy polski ustawodawca
w art. 64 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe posłużył się aż trzema łącznikami, a to łącznikiem obywatelstwa, łącznikiem domicylu oraz łącznikiem miejsca zwykłego pobytu.
Jeśli zaś chodzi o podobieństwa, to zarówno w rozporządzeniu, jak i w ustawie jednakowo dopuszczono wybór wyraźny oraz dorozumiany – nie budzi to żadnych kontrowersji. Uznać również należy, że w obydwu ww. aktach prawnych wyklucza się wybór częściowy.
Raz jeszcze podkreślić trzeba, że normy kolizyjne zawarte w rozporządzeniu znajdą zastosowanie do spadków otwartych od dnia 17 sierpnia 2015 r., z kolei do spadków otwartych przed tą datą stosowane będą odpowiednie przepisy polskich ustaw – ustawy
z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe lub ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe. Od dnia 17 sierpnia 2015 r. zbędne okaże się więc omówione w pkt 1 niniejszego opracowania uregulowanie zawarte w art. 64 ustawy z dnia
4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe. Normy kolizyjne zawarte
w rozporządzeniu unijnym, jako że mają charakter norm zupełnych, od ww. daty znajdą zastosowanie we wszystkich sprawach spadkowych rozpoznawanych w państwach członkowskich bez względu na to, czy sprawy te będą wykazywały jakikolwiek związek
z którymkolwiek z państw należących do Unii Europejskiej.
Trzeba jednak pamiętać, że państwa członkowskie, które od dnia 17 sierpnia 2015 r. będą stosować przepisy rozporządzenia, związane są często również umowami bilateralnymi z innymi państwami. Omawiane rozporządzenie będzie stosowane z pierwszeństwem przed tymi umowami tylko wtedy, gdy obie strony takich umów będą państwami członkowskimi Unii Europejskiej (z wyłączeniem jednak Danii, Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, które to nie są związane rozporządzeniem i nie będą go stosować). Pozostałe umowy bilateralne będą miały pierwszeństwo przed rozporządzeniem.
Wprowadzenie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012
z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego ocenić trzeba pozytywnie, jest ono bowiem instrumentem, który w zdecydowany sposób ujednolici przepisy oraz ułatwi obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej dochodzenie swych praw
w zakresie spraw spadkowych.
Aplikant adwokacki Paweł Szybko
Kancelaria Adwokacka, adwokat Pawła Dłóciok
Kontakt: 41 – 800 Zabrze, ul. Czesława Klimasa 2/2
filia Żory, 44 – 240 Żory, ul. Wodzisławska 4
- K. Bagan – Kurluta, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2011 r.;
-
M. Orecki, Jurysdykcja, prawo właściwe oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń
w sprawach spadkowych w świetle rozporządzenia (UE) nr 650/2012 z 4 lipca 2012 r., Przegląd Sądowy, styczeń 2013; - M. Pazdan, Prace nad jednolitym międzynarodowym prawem spadkowym w Unii Europejskiej. Państwo, prawo, społeczeństwo w dziejach Europy Środkowej. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Józefowi Ciągwie w siedemdziesięciolecie urodzin. Katowice – Kraków, 2009 r.;
- M. Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, 2012 r.;
- A. Wysocka – Bar, Prawo właściwe dla dziedziczenia według unijnego rozporządzenia dotyczącego spraw spadkowych, Kwartalnik Prawa Prywatnego,rok XXI: 2012, z. 4;
- ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432);
- ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290, z 1995 r. Nr 83, poz. 417 oraz z 1999 r. Nr 52, poz. 532);
- rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego.